De aantrekkingskracht van dictaturen

Als we aan een willekeurig persoon vragen wat hem of haar het meest aantrekkelijk lijkt, een dictatuur of een democratie, dan zou deze dat in (bijna) alle gevallen een tamelijk overbodige vraag vinden. Immers, het leven in een dictatuur is toch duidelijk veel minder prettig dan in een democratie? En al die repressie en ongelijkwaardigheid wil toch niemand? Desondanks dragen mensen, bedoeld of onbedoeld, vaak sterk bij aan allerlei ontwikkelingen die eerder tot een autocratie dan een democratie leiden. Dat heeft meerdere redenen waarover diverse auteurs al hebben geschreven. Bijvoorbeeld Erich Fromm in ‘Escape from freedom’ (1941) en Elias Canetti in ’Masse und Macht’ (1960). Beiden, de een middenin de betreffende periode en de ander naderhand, analyseerden het nationaalsocialisme voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met name met betrekking tot de vraag waarom individuen zich sterk aangetrokken kunnen voelen tot een dictatuur. Beiden komen tot ongeveer hetzelfde antwoord. Kortgezegd is dat de vrees om zelf keuzes te moeten maken in combinatie met het verlangen om op te gaan in een massa. Het comfort dat een dictatuur aan individuen biedt, geeft het een zekere aantrekkelijkheid.

De aantrekkingskracht van democratieën

Het stellen van vragen is sowieso al een privilege dat is voorbehouden aan wie leeft in een democratie. Als we, nogmaals daarvan gebruikmakend, aan personen vragen wat er nou eigenlijk zo aantrekkelijk is aan een democratie, zouden vermoedelijk velen dit beslist géén overbodige vraag vinden. Ook zouden velen de gelegenheid aangrijpen om hun frustratie te uiten over alle mankementen in het functioneren van de huidige democratische probeersels. Die frustratie zit namelijk bijzonder hoog. En terecht! Toch zal een aantal personen tevens, en net zo terecht, melding maken van enkele punten waarop een democratie altijd veel beter scoort dan een dictatuur, namelijk de mogelijkheid om als individu je te ontwikkelen en daarnaast verschillend maar toch gelijkwaardig te mogen zijn aan alle andere individuen. Het aantrekkelijke van een democratie is dus precies tegengesteld aan het aantrekkelijke van een dictatuur.

De kunst van het gokken en calculeren

In elke maatschappij moet er, al dan niet met behulp van geld en bezit, worden geproduceerd. Zonder voorziening in (basis)behoeften houdt alles op. Ook moet er worden bestuurd. Zonder enige organisatie ontstaat er grote chaos en houdt eveneens alles op. Het uitvoering geven aan productie en bestuur kan zowel via een dictatuur als een democratie. Maar bij beide is het resultaat nooit helemaal zeker. Een dictatuur is een gok op de kracht van een enkele leider. Een democratie is een gok op de kracht van een gemeenschap. Het individu staat voor de vraag wat de beste gok is. Ofwel welke van beide, behalve het meest aantrekkelijk, ook het meest krachtig lijkt.

            Wanneer een dictator alle macht heeft weten op te eisen door het plegen van een militaire coup, valt er voor burgers niets meer te gokken. Daar is het dan (voorlopig) te laat voor. In alle andere gevallen is het niet te laat en maken mensen allerlei keuzes ten voordele van een van beide maatschappijvormen. Er wordt weleens gezegd dat burgers calculerende wezens zijn. Beter is te zeggen dat ze dat proberen te zijn. Zelden, of eigenlijk nooit, verkeren mensen in de gelegenheid om alle voors en tegens van een bepaalde keuze goed te overzien en af te wegen. Niettemin maken ze er het beste van. Zo neigt de een naar een dictatuur en de ander naar een democratie. Dat heeft weinig te maken met zoiets irrationeels als ‘onderbuikgevoelens’. Meer houdt het verband met een zo rationeel mogelijke keuze voor de maatschappijvorm die de meeste politieke kracht lijkt te hebben. Maar hoe rationeel dat keuzeproces ook is, het zegt nog niets over de rationaliteit van de uitkomst ervan. Die kan zelfs geheel averechts zijn. Namelijk als de gekozen winnaar later een verliezer blijkt te zijn.

De politieke kracht van een maatschappij

Niemand heeft de kennis om een van beide maatschappijvormen tot gedoodverfde winnaar te kunnen uitroepen. Het blijft een gok. Maar wel kan op voorhand de ene gok meer waard lijken dan de andere. Daarvoor bestaan enkele algemene en dagelijks waar te nemen aanwijzingen. Deze hangen samen met het soort doelen die mensen en maatschappijen stellen. Bij het soort doelen dat gericht is op de korte termijn, het eigenbelang, en alleen gemakkelijke oplossingen, zijn successen in het algemeen slechts van korte duur. Bij het soort doelen dat gericht is op de lange termijn, het gemeenschapsbelang en ook de wat moeilijker oplossingen, zijn successen van veel langere duur. De eerste soort is vooral kenmerkend voor een dictatuur, de tweede vooral voor een democratie. Dit verschil ligt aan de basis van het verschil in politieke kracht tussen beide maatschappijvormen.

De politieke zwakte van een slecht verhaal 

Dat verschil in politieke kracht van maatschappijen wordt verder voor een belangrijk deel bepaald door hun verschillende verhalen (ofwel ideologieën). Die verhalen vertellen namelijk welke doelen op welke wijze moeten worden bereikt. Het verhaal van de dictatuur is, voor zover het al een verhaal mag heten, uitermate zwak. Het is hoofdzakelijk gebaseerd op angst. Meer precies de angst voor machtsverlies, zowel bij de grote leider als bij diens ondergeschikten. De enige manier waarop een dictatuur burgers kan ‘verenigen’ is door een massale exploitatie van die angst middels het brandmerken van zondebokken, de verplichte adoratie van de leider, blinde gehoorzaamheid binnen elke laag van de hiërarchie, een breed arsenaal aan repressiemiddelen, sluwe verdeel- en heerstactieken en een strakke controle over de informatievoorziening. Dit alles kan de boel misschien een hele tijd bij elkaar houden maar hecht wordt het nooit. Voortdurend moet een dictatuur zich blijven wapenen tegen tal van interne en externe bedreigingen. En dat gaat gepaard met veel verlies aan tijd, energie en mensenlevens. Paradoxaal genoeg leidt een keus tot een sterke leider juist niet tot een sterke maatschappij maar wel tot een zeer kwetsbaar, zeer inefficiënt en zeer mensvijandig gedrocht.

De politieke sterkte van een goed verhaal

Een bekend Afrikaans spreekwoord luidt als volgt: ‘Alleen ga je sneller, samen kom je verder’. Het verwoordt heel precies de zin van elke vorm van samenwerking, waaronder de democratie. Toch is dat nog niet het hele verhaal van de democratie omdat, weliswaar met de nodige moeite, zelfs in een dictatuur iets van samenwerking valt te ontdekken. Duidelijkheid is dan belangrijk. In een autocratie is samenwerking allereerst het resultaat van dwang en daarnaast van ongelijkheid, bevelen en achterdocht. In een democratie is samenwerking allereerst het resultaat van vrijwilligheid en daarnaast van gelijkwaardigheid, argumenten en vertrouwen. Vooral het vertrouwen dat een ander jouw zwakte, die je als elk mens nu eenmaal hebt, niet gebruikt om alleen zichzelf sterker te maken maar om jou te ondersteunen en zo sámen sterker te worden ofwel (in termen van het spreekwoord) sámen verder te komen. Vanwege dat vertrouwen gaan mensen, ondanks vele tegenstellingen, obstakels en mislukkingen, onverminderd door hun gezamenlijke kracht verder uit te bouwen en gezamenlijk proberen elke tegenslag te overwinnen. Het is deze veerkracht van de democratie waardoor zij zelfs langdurige periodes van dictatuur weet te overwinnen. De Europese geschiedenis heeft dat ten tijde van de Tweede Wereldoorlog laten zien. En zo zijn er meer voorbeelden die het succesverhaal van de democratie vertellen. Al die voorbeelden gaan over een gemeenschap. En allemaal bewijzen ze het onlosmakelijke verband tussen gemeenschap en vertrouwen. Ook bewijzen ze dat democratie mensen productiever, inventiever en gelukkiger maakt.

Teleurstellingen in de democratie

Toch zijn er vele voorbeelden te geven waarin de potentiele kracht van de democratie nog verre van optimaal wordt benut. Deels vanwege de enorme omvang en complexiteit van veel maatschappelijke problemen. Deels vanwege de manier waarop mensen met die problemen omgaan. De teleurstelling over de tekortkomingen en resultaten van de democratie brengt sommigen ertoe de democratie te wantrouwen en zelfs vaarwel te zeggen. Anderen leggen zich erbij neer of verwachten dat de democratie vanzelf verbetert en vanzelf  de best haalbare maatschappij zal opleveren. Beide reacties komen neer op een aanvaarding van de status quo. En dat is wel het laatste wat een democratie kan gebruiken.

Dictatuur als product van democratie

Een derde scenario is dat teleurstellingen in de democratie resulteren in doelbewuste pogingen om, uitgerekend mede met behulp van democratische middelen, de democratie te bestrijden. De mogelijkheid dat aldus vanuit een democratie een dictatuur ontstaat is niet slechts hypothetisch. Momenteel wijzen tal van democratisch gesteunde ontwikkelingen in de richting van dictatoriale regimes. Denk aan opkomend nationalisme, het verzwakken van de rechtspraak, verzet tegen internationale samenwerking, beperking van onafhankelijke nieuwsbronnen en, meer algemeen, het beknotten van bepaalde opvattingen en levensstijlen. Daarnaast zien we hele bevolkingsgroepen tot een marginaal bestaan veroordeeld, tegelijk met de opkomst van populistische politici die daarvan handig profiteren door zich voor te doen als de gedroomde verlosser (m/v) uit alle ellende. Ook zien we de gevaarlijke groei en centralisering van enorme machtsconcentraties, met name in de vorm van geld en in toenemende mate ook kennis. Al dit soort componenten vormen een voedingsbodem voor een massale en langs democratische weg salonfähig gemaakte keuze voor een dictator.

            In verschillende landen hebben rechts-populistische partijen inmiddels regeringsmacht verworven. In Europa bundelen zij tegenwoordig hun krachten onder de naam ‘Patriotten voor Europa’. Deze partijen laten er, soms heel openlijk, geen enkele twijfel over bestaan dat zij democratisch gekozen organen van binnenuit willen gaan verzwakken en als het moet geheel afschaffen. Het is niet ondenkbaar dat dergelijke ontwikkelingen uitmonden in een wereld die bestaat uit meerdere kleine dictaturen of één grote dictatuur. Ook al zou dat waarschijnlijk meer een triomf van het kapitalisme dan van de dictatuur betekenen aangezien dictators zich meestal graag en kennelijk nogal naïef voor het karretje van grootverdieners laten spannen. Maar dat even terzijde.

Onstuitbaarheid van de democratie

Gelukkig valt er nog steeds iets te kiezen. Het meest voor de hand liggen keuzes in het voordeel van de democratie. Die is in potentie en vaak ook in de praktijk, nog altijd het sterkst. Zelfs wanneer uit een democratie een dictatuur voortkomt is dat geen teken van zwakte maar van kracht. Het toont aan dat in een democratie alle meningen tellen en tot machtsvorming mogen leiden. Dat bij een dictatuur als uitkomst vervolgens alleen nog de mening van de leider telt, is een nare maar hoogstens tijdelijke interruptie van een onstuitbaar democratisch proces. Een democratie kan ten slotte de macht van een autocraat niet alleen maken maar ook weer breken. Het omgekeerde zal nooit gebeuren. Een dictator of diens opvolger, zal altijd een eenling met wat slaafse jaknikkers blijven die vroeg of laat niet opgewassen blijkt tegen een democratisch georganiseerde gemeenschap.

Bestaanszekerheid en hulp aan de democratie

Eén ding hebben dictaturen en democratieën gemeen: ze vallen om als het ze onvoldoende lukt burgers bestaanszekerheid te bieden. Teleurstellingen in de democratie hebben dan ook veel te maken met iemands, meestal heel reële, ervaring van een bedreiging van de eigen bestaanszekerheid en/of die van anderen. Daarom zijn dergelijke teleurstellingen volkomen rationeel. Ook de 3 genoemde reacties erop zijn op zich volkomen rationeel aangezien elk van de 3 past bij een bepaalde verklaring voor die bedreiging, achtereenvolgens: de zwakte van de democratie, het onvermogen van mensen om de democratie te verbeteren en de superioriteit van de dictatuur. Als er iets irrationeel is in deze hele kwestie is dat het bestaan van zulke verklaringen. Niet alleen omdat ze onjuist zijn maar ook omdat ze geen of eerder een tegengesteld effect hebben op het bereiken van bestaanszekerheid voor wie dan ook.

            Uiteraard is de democratie zeer gediend met alle verhalen die dit soort verklaringen ontkrachten en de sterkte van de democratie tegenover de zwakte van de dictatuur benadrukken. Maar van verhalen alleen kunnen en willen mensen niet leven. De factoren die een voedingsbodem blijken te zijn voor een dictatuur vormen tegelijk de aanknopingspunten voor een breed scala aan aanvullende versterkingen van de democratie en tegelijk van de bestaanszekerheid van mensen en gemeenschappen. Ons boek ‘Een wereld zonder geld en bezit’ bevat eveneens zulke aanknopingspunten. Ook beschrijft het een maatschappijmodel, het ABC-model geheten, dat laat zien hoe zowel lokaal als mondiaal een gecombineerde versterking van democratie en bestaanszekerheid tot de mogelijkheden behoort. Tenminste als we bereid zijn geheel afstand te doen van geld en bezit.

Een waarschuwing tot slot

Democratieën lopen het gevaar aan hun eigen succes ten onder te gaan. Niet alleen doordat ze, zoals besproken, tot een door de meerderheid gewilde dictatuur kunnen leiden maar ook doordat ze kunnen leiden tot situaties die door de minderheid worden ervaren als een dictatuur van de meerderheid. Het is al vaak gezegd dat de kwaliteit van een democratie mede afhangt van de mildheid die meerderheden bij democratische besluiten weten op te brengen voor minderheden. Daar sluiten we ons bij aan, met de toevoeging dat ook de levensduur van een democratie daarvan afhangt. Een democratie gestoeld op ‘the winner takes it all’ speelt een dictator in wording alleen maar in de kaart.

Wil je reageren? Ga naar: